نظریه پردازان اصلی پنج عامل شخصیتی یا Neo-5
نظریه ۵ عاملی شخصیت که به نام پنج عامل بزرگ نیز معروف است، از سوی دو روان‌شناس آمریکایی به نام کاستا و مک کری در اواخر دهه ۸۰ ارائه شد و در اوایل دهه ۹۰ مورد ارزیابی مجدد قرار گرفت. زیربنای این نظریه در درجه اول کارهای هانس ایزنک بود. ماتیوز و دیری اشاره دارند که این نظریه از جهاتی دارای پایه‌های منطق کلامی و از زوایای دارای زیربنای آماری است. دیگمن معتقد است که طرح پنج عاملی ساختار ویژگی‌های شخصیت را نشان می‌دهد و محصول چهار دهه تلاش و کوشش علمی در این زمینه است.
۵ عامل اصلی و بزرگ عبارت‌اند از:
N نورتیسیزم یا عصبیت یا روان‌نژندی یا بی‌ثباتی هیجانی نیز نامیده می‌شود، E برونگرایی، باز بودن ذهن نسبت به تجربه، توافق پذیری و وجدانی بودن ازنظر بلوک، عوامل E, N روان‌نژندی و برونگرایی از تحلیل ریموند کتل اقتباس‌شده است و عامل باز بودن به تجربه O درون‌زاد کاستا و مک‌ری و عوامل A توافق پذیری و C وجدانی بودن از تحلیل واژگان موجود در زبان انگلیسی به‌دست‌آمده است.
البته توجه داشته باشیم که نوشتار و نظریه روانشناسان آمریکایی همواره از استناد به نظریات شرقی خصوصاً تحقیقات پاولوف طفره می‌روند.
برخلاف نظریه آیزنک عوامل پیشنهادی کاستا و مک‌ری به‌طور مستقیم با مفاهیم اختلالات روان‌پزشکی و جنبه‌های زیستی شخصیت مرتبط نیستند.
البته این نظر از جنبه موردپذیرش و جنبه موردبحث از جانب صاحب‌نظران درزمینه نظریات عامل شخصیت است. به‌طور خلاصه نظریه پنج عامل شخصیت از چندین منبع برای شکل‌گیری بهره گرفته است که در اینجا به مختصری از آن می‌پردازیم.
نخستین منبع مورداستفاده برای ساخت نظریه واژگان مورداستفاده در فرهنگ روزمره مردم بود. در یک مجموعه پی‌درپی پژوهش‌های توپس و چریستال همایند نشانه‌ها را در هشت گروه از افراد موردبررسی قرار داده و ۵ عامل مورد تفاوت توافق برای توصیف شخصیت را پیدا کردند. این عوامل قویاً مستقل از یکدیگر هستند.
ثبات این عوامل پنج‌گانه به حدی است که موقعیت‌هایی همچون گزارش خود فرد از خود در دو یا چند وضعیت مشابه در موقعیت‌های متفاوت سنجش از فرد و آگاهی فرد از این‌که برای چه منظوری موردسنجش قرار می‌گیرد تغییر چندانی نمی‌کند. افراد دیگری مانند دیگمن و تیک موتوچوک به تحریر مجدد نظریه کتل پرداختند.
نظریه ۱۶ عاملی کتل نیز بر مبنای واژه‌های مورداستفاده در فرهنگ استوار است. بازبینی نظریه قدیمی نیز وجود ۵ عامل اصلی در ۱۶ عامل را نشان می‌دهد.
نورمن هم در بررسی‌های خود به این نتیجه رسیده بود که می‌توان مشابه ۵ عامل سنجش ویژگی‌های شخصیتی افراد موردپژوهش را در ارزیابی دوستان و آشنایان از فرد موردنظر آورد همچنین در پژوهش‌های دیگر فرهنگ های‌دارای زبان غیر انگلیسی همچون ایتالیایی، لهستانی و مجارستانی نیز این پنج عامل بزرگ را یافته و گزارش کرده‌اند.
دومین منبع شواهد تائید کننده پنج عامل و ویژگی‌های شخصیت حذف پژوهش‌های به‌دست‌آمده در این زمینه پرسشنامه این مدل NEO PI نسل بعدی آن را همراه با دیگر پرسشنامه‌های شناخته‌شده سنجش ویژگی‌های شخصیت بر روی یک نمونه به کار گرفته و با محاسبه ضریب همبستگی به نتایج قابل قبولی دست‌یافته‌اند.
مجموعه پژوهش‌های تجربی گلبرگ که بر اساس نظر و بسیار فراگیر و همه‌جانبه بوده تأییدکننده نظریه پنج عاملی بزرگ است.
گلبرگ می‌نویسد: حال شواهد کافی در دست است که بتوان به این نتیجه رسید که تحلیل‌های هر نمونه وسیع صفت‌های موجود در زبان انگلیسی اعم از این‌که خود فرد یا دوستان او برای توصیف شخصیت فرد به کار می‌برند درنهایت در ساختار پنج عامل بزرگ می‌گنجد.
به زبان دیگر صفت‌های توصیف‌کننده شخصیت موجود در زبان را به پنج شکل اصلی و بنیادی ارجاع داد که عبارت‌اند از: قدرت، عشق، کار، عاطفه و فهم.
سرانجام عوامل موجود در نظریه پنج عاملی از کارهای اولیه وب نیز استخراج‌شده است.
پس از پنج عامل موردبحث نشانگر ابعاد اصلی تشکیل‌دهنده زیربنای ویژگی‌های شخصیت هستند که هم در محدوده کلام و هم در محدوده پرسشنامه‌های روان‌شناختی می‌توان آن‌ها را ارزیابی کرد. بااینکه طرح ۵ عاملی برخاسته از واژگان عامیانه چنانچه که در بالا اشاره‌شده است اما برآیند به‌دست‌آمده دربردارنده عواملی است که برای پژوهشگران روانشناسی درزمینه شخصیت که با روش‌های دیگر به مطالعات در این زمینه مشغول نیز کاملاً آشناست.
از سال ۱۹۸۵ پژوهش‌هایی که در آزمون NEO PI-R را به کار گرفتن نشان دادند که سه عامل یا پنج عامل موضوع موردبحث ما را می‌توان در دیگر پرسشنامه‌هایی ردیابی کرد که ابعاد گوناگون شخصیت را می‌سنجد. از آن جمله می‌توان به ویژگی‌های کنشی یونگ نیازهای موری و نشانه‌های ویژگی بین فردی و DSM-III یا راهنمای آماری تشخیص بیماری‌های روانی تجدیدنظر سوم را نام برد بر اساس نظر سازندگان آزمون طرح پنج عاملی می‌تواند به‌گونه‌ای فراگیری نظریه‌ها را نیز پوشش دهد.
شاخص‌ها یا ابعاد اصلی آزمون را مواردی تشکیل می‌دهند که در میان آن‌ها و ویژگی‌ها و صفت‌های همبستگی متعددی آن‌ها را تشکیل می‌دهد که به هم وابسته‌اند. برای سهولت درک و به‌طور قراردادی این صفات را نشانه‌ها نامیدند. هر شاخص دربرگیرنده چند مقیاس است. درواقع وقتی از سطوح پایین به بالا در این طرح حرکت می‌کنیم چندین ویژگی یک مقیاس را تشکیل می‌دهد و چند مقیاس یک شاخص ایجاد می‌شود.
این طرح بر آن است که نشان دهد افراد در عوامل ۵ عامل یا ۵ شاخص دارای چه وضعیتی هستند و سپس طرحی از ویژگی‌های هیجانی روابط بین فردی تجربه‌ها نگرش‌ها و شیوه‌های انگیزشی افرادی که آزمون را انجام داده‌اند را توضیح می‌دهد.
آزمون NEO PI-R شخصیت را در شاخص‌ها (اندازه‌گیری عوامل) و مقیاس‌ها (اندازه‌گیری نشانه‌ها) بررسی می‌کند. مقیاس‌ها درواقع اطلاعات جزئی‌تر و دقیق‌تری را در مورد شاخص‌ها به ما ارائه می‌دهد.
آزمون شخصیتی نئو پنج( فرم تجدید نظر) یکی از آزمون های جامع است که پنج جنبه یا محدوده اصلی شخصیت و ویژگی‌های مرتبط با این جنبه‌ها را می سنجد. این پنج جنبه یا محدوده اصلی که در پنج شاخص‌های آزمون موردبررسی قرار می‌گیرند، امکان بررسی جامعی از شخصیت افراد بالغ را فراهم می‌سازند.
دو فرم آزمون NEO PI-R از سوی مؤلفان اولیه آن تهیه شد و به زبان انگلیسی در دسترس قرار دارد. فرمS آزمون برای ارزیابی شخصیت با گزارش خود فرد تهیه‌شده و فرم R ارزیابی شخصیت فرد به‌توسط فرد دیگری انجام می‌گیرد. هر دو فرم دارای ۲۴۰ سؤال است که پاسخ به آن‌ها بر روی یک سؤال ۵ گزینه‌ای انجام می‌شود. هر دو این برگه‌ها به‌طور جداگانه برای زنان و مردان و برای همه سنین پس از بلوغ کارایی دارند. فرم R آزمون به‌ویژه هنگام نیاز به مقایسه نتایج آزمون فرم S برای سنجش دقت و راست‌گویی فرد و کامل‌تر کردن نتایج کاربردهای مؤثری دارد.
آزمون NEO PI-R فرم تکمیل‌شده آزمون شخصیتی NEO نسخه اولیه است. در این آزمون اولیه سه مقیاس اصلی که به‌طور گسترده درباره آن‌ها پژوهش شده بود یعنی روان‌نژندی با علامت مخفف N برونگرایی با علامت مخفف E و باز بودن ذهن به تجربه با علامت مخفف O مورداستفاده قرارگرفته بودند. در این آزمون فقط به‌طور مختصر و در سطوح کلی شاخص‌های توافق پذیری با علامت مخفف A و وجدانی بودند با علامت مخفف C ارزیابی می‌شدند.
در سال ۱۹۸۹ چندین پیشنهاد مؤثر از سوی استفاده‌کنندگان از آزمون برای بسط و گسترش آزمون ارائه شد.
بعدها آزمون NEO PI-R به همین دلیل تکمیل و شاخص و توافق پذیری A وجدانی بودن C نیز با مقیاس‌های مرتبط با آن‌ها در آزمون اولیه گنجانده شد.
در آزمون NEO PI-R ده عبارت مرتبط با N,E,O شاخص‌های نیز تغییر کلی کردند تا نشان‌دهنده دقیق‌تر مقیاس‌های مرتبط با این شاخص‌ها باشند.
مؤلفان اولیه آزمون بر این باورند که ابزارهای اندازه‌گیری باید این‌گونه بر اساس پژوهش‌های جاری تحول یابند اما تأکید می‌کند که درهرحال باید ابزار ثابت و استانداردی برای ضبط و گسترش آرشیو طولانی‌مدتی هم وجود داشته باشد. آزمون NEO PI-R که دارای شاخص‌های C و A است تاکنون به میزان چشمگیری در پژوهش‌ها و ارزیابی‌های بالینی مورداستفاده قرارگرفته و می‌تواند در سال‌های آینده به‌عنوان ابزار مفید به کار گرفته شود.
ترجمه و انطباق فارسی آزمون از سال ۱۳۷۶ توسط آقای دکتر حق‌شناس در ایران آغاز شد. پس از بررسی مقدماتی و اجرای آن بر روی گروه‌های محدودی از بیماران مراجعه‌کننده به کلینیک روانشناسی و افراد بهنجار (افراد بدون ناراحتی و مشکل روانی) فرم نهایی تهیه شد و سپس بر روی یک نمونه با انتخاب تصادفی در شهر شیراز هنجاریابی شد و نتایج هنجارها در سال ۱۳۷۸ انتشار یافت.
آزمون NEO PI-R دربرگیرنده یک الگوی فرضی است که از نتیجه جمع‌بندی دهه‌های متمادی پژوهش با روش تحلیل عوامل بر روی ساختار شخصیت به‌دست‌آمده است. شاخص‌های این آزمون از گسترش و پالایش ترکیبی از منطق کلامی و روش‌های تحلیل عامل به‌دست‌آمده و یافته‌ها نزدیک به ۱۵ سال مورد پژوهش‌های گسترده، هم بر روی نمونه‌های بالینی و هم‌روی نمونه‌های افراد بالغ به هنجار یا سالم قرارگرفته‌اند.
این آزمون وسیله‌ای برای ارزیابی ویژگی‌های شخصیتی افراد به هنجار است که توانسته کاربردهای خوب و مناسبی را در موقعیت‌های کلینیکی یا بالینی یا پژوهشی از خود نشان دهد.
مطالب فوق از کتاب طرح پنج عامل شخصیت شناسی نوشته آقای دکتر حسن حق شناس اقتباس گردیده که تنها منبع و رفرنس در ارتباط با ازمون شخصیتی نئو پنچ در ایران است.